Den offentlege tannhelsetenesta tilbyr gratis tannhelsetenester til barn og unge 0-18 år, og frå 3-års alder er det vanleg å bli kalla inn regelmessig til kontroll. I 2024 blei i underkant av 660 000 barn og unge 3-18 år, eller 65 prosent av denne gruppa, undersøkt og/eller behandla. Betyr her kariesførekomst (dmft/DMFT): DMFT (Decayed, Missing, and Filled Teeth) er eit uttrykk for summen av talet på tenner som har eller har hatt behov for behandling, samt gått tapt på grunn av sjukdom. D viser til talet på kariøse tenner, det vil seia talet på tenner som har behov for reparativ behandling på undersøkingstidspunktet som følgje av karies. M viser til talet på tapte (trekte) tenner som følgje av sjukdom, mens F viser til talet på tenner som tidlegare er blitt behandla som ei følgje av karies, ofte omtala som talet på tenner med karieserfaring. DMFT (med store bokstavar) viser til permanente tenner, mens dmft (med små bokstavar) viser til mjølketenner. for utvalde Kvart år samlar SSB inn tannhelseresultat for 3-, 5-, 12-, 15- og 18-åringar via KOSTRA-skjema 43. Tannhelseresultata gjeld i all hovudsak kariesførekomst (dmft/DMFT = Decayed, Missing, and Filled Teeth) blir årleg rapportert til SSB frå fylkeskommunane, som ein del av KOSTRA-rapporteringa.
I Nasjonal fagleg retningsline for Tannhelsetenesta for barn og unge 0-20 år (helsedirektoratet.no), anbefaler Helsedirektoratet at barn og unge i alderen 3-20 år bør få ei årleg statusundersøking ved 3-, 5-, 12-, 15-, og 18-års alder. Tala for undersøkte/behandla for desse aldersgruppene viser rett nok ulik innkallingspraksis mellom fylka. Enkelte fylke undersøker årleg om lag 95 prosent av barn og unge i dei nemnde aldersgruppene, mens andre fylker undersøker/behandlar under 50 prosent. Dette er viktig å ta høgde for i samanlikning av tala for kariesførekomst mellom fylka. Det er grunn til å tru at fylka med minst del undersøkte/behandla prioriterer dei som har størst behov, noko som gjer at dei kallar inn dei med presumptiv dårlegast tannhelse/flest hol i dei aktuelle årskulla. I perioden 1985-2024 så har delen undersøkte/behandla årleg gått ned blant 5- og 12-åringar på landsnivå, mens den har auka noko blant 18-åringar.
Stor nedgang i hol blant 18-åringar dei siste 40 åra
Tannhelsa til barn og unge har blitt stadig betre dei siste 40 åra. Årsakene, som ofte blir trekte fram som dei viktigaste, er innføring av fluor i tannpastaen, og betre generell munnhygiene, med tannpuss morgon og kveld.
– Frå 1985 til 2024 har det blitt ein stadig større del barn og unge utan hol i tennene, færre har mange hol, og gjennomsnittleg tal på tenner med hol har gått ned. Utviklinga har vore spesielt positiv blant 18-åringane, seier Trond Ekornrud, seniorrådgivar ved seksjon for helse-, omsorg- og sosialstatistikk i SSB.
Blant undersøkte 18-åringar har det gjennomsnittlege talet på tenner med hol blitt redusert frå 10,3 i 1985 til 2,7 i 2024. Blant 12-åringar har tilsvarande tal blitt redusert frå 3,1 til 0,8 i den same perioden. Nedgangen i talet på tenner med hol har rett nok flata noko ut for både undersøkte 12- og 18-åringar den siste femårsperioden 2020-2024. Samtidig viser resultata for 2023 og 2024 ein nedgang i gjennomsnittleg tal på tenner med hol for både 12- og 18-åringar.
– For 18-åringar som aldri har hatt hol i tennene, så viser tala ein auke frå 1 prosent av dei undersøkte i 1985 til 33 prosent i 2024, seier Ekornrud.
Auken var nokså jamn frå 1985 til 2000 før den flata ut fram mot 2010, for så å auka jamt i perioden 2010-2024. Mellom 2023 og 2024 har delen 18-åringar med null hol auka med eitt prosentpoeng frå 32 til 33 prosent, medan det har auka med 11 prosentpoeng frå 2015.
Dei same tendensane for kariesførekomst som tala viser for 18-åringar, ser ein òg for 5- og 12-åringar; Gjennomsnittleg tal på tenner med hol går ned og delen med null hol aukar i perioden 1985-2024, både om ein ser på tala for landet totalt og for dei enkelte fylka. Mellom dei to siste åra, 2023 og 2024, har delen med null hol blant dei undersøkte auka med eitt prosentpoeng for både 5- og 12-åringar.
Færrast hol i tennene blant 18-åringar i Innlandet og Akershus
Sjølv om tannhelsa til barn og unge har blitt betre for landet samla, er det forskjellar mellom fylka i heile i perioden 1985-2024. Historisk har Finnmark fylke skild seg ut med høgare kariesførekomst blant barn og unge, enn resten av fylka. Dette har endra seg dei siste åra.
Tala for 2024 viser at Innlandet, Rogaland, Vestlandet, Møre og Romsdal og Nordland er fylka som har lågast gjennomsnittleg tal på tenner med hol blant undersøkte 5-åringar, alle med 0,6, mens Telemark har flest med 1,2 tenner med hol. Blant undersøkte 12-åringar er det Innlandet og Rogaland som har lågast gjennomsnittleg tal på hol, begge med 0,7, medan Finnmark og Agder har flest, begge med eit gjennomsnitt på 1,1 tenner med hol.
Blant undersøkte 18-åringar er det Innlandet og Akershus som har lågast gjennomsnittleg tal på tenner med hol, begge med 2,3, medan Agder og Møre og Romsdal var dei to fylka med gjennomsnittleg flest hol, høvesvis 3,3 og 3,4.
Utviklinga i perioden 1985-2024 etter fylke, viser stort sett ein nedgang i talet på hol for 5-, 12- og 18-åringar i alle fylke. Forskjellane mellom fylka med færrast og flest hol har også blitt mindre i perioden. Det same gjeld òg forskjellane mellom fylka med størst og minst del undersøkte/behandla utan hol i dei same alderskulla.
