Nedgang i utslepp frå jordbruket

Miljøproblem og tiltak

Gjennom ulike internasjonale avtalar har Noreg forplikta seg til å nå framtidige utsleppsmål. I Parisavtala er målet at den globale oppvarminga skal haldast under to grader samanlikna med førindustriell tid, og arbeide mot at temperaturauka ikkje overstig 1,5 grader. Stortinget har slutta seg til at Noreg deltek i EUs klimaregelverk frå 2021 til 2030 for nå bindingane i Paris avtalen. Norge har meldt inn eit mål om at utsleppa av klimagassar skal reduserast med minst 40 prosent i perioden 1990-2030, jf. Meld. St. 13 (2014-2015).

Ei avtale mellom jordbruksorganisasjonane og regjeringa vart satt 21. juni 2019 om reduksjon i klimagassutslepp og økt opptak av CO₂ og lagring av karbon frå jordbruket for perioden 2021-2030. Målet er å overhalde Parisavtalen og EUs klimaregelverk 2021-2030. For å nå desse måla har næringa lansert Landbrukets klimaplan kor målet er å kutte 5 millionar CO₂ ekvivalentar på 10 år.

Norske klimagassutslepp i 2019 var 50,3 millionar tonn CO₂-ekvivalentar. 8,8 prosent av klimagassutsleppa i 2019 stamma frå jordbrukssektoren. Dersom også utslepp frå energibruk i jordbruket blir inkludert, vil 9,8 prosent av dei totale norske klimagassutsleppa være relatert til aktivitet i jordbruket. Av dette var 52 prosent CH₄, 36 prosent N₂O og 11 prosent CO₂.

Gøteborgprotokollen som Noreg slutta seg til 15 november 2019, seier at Noreg skal ha eit utslepp av NH3 i 2020 som er 8 prosent lågare enn utsleppa i 2005. Utrekningane for 2019 viser at utsleppet av ammoniakk i Noreg var om lag 28 600 tonn, noko som er 6,2 prosent lågare enn i 2005. Gøteborg-protokollen inneheld også forpliktingar for andre gassar som SO₂ (svoveldioksid), NO_X (nitrogen­oksider) og NMVOC (flyktige organiske sambindingar), men her er jordbruket sin del av totalutsleppa heller små.

Lystgass– jordbruk har større del av totalen

Dei viktigaste kjeldene til lystgass innanfor jordbruket er mineralgjødsel, husdyrgjødsel og anna organisk gjødsel. Handtering og spreiing av gjødsla, husdyr på beite, kultivering av myr, biologisk nitrogenfiksering, nedbryting av rest­avlingar samt nedfall og avrenning av ammoniakk gir også N₂O utslepp til luft. Jordbruket stod i 2019 for nær 75 prosent av dei estimerte lystgassutsleppa i Noreg.

Store utslepp av N₂O skjer som følgje av kultivering av myrområde (histosoler). Årsaka er den auka mineraliseringa av gammalt nitrogenrikt organisk materiale (IPCC 2006). Utsleppa har halde seg stabile sidan 1990 og blei i 2019 berekna til 1 268 tonn. Utsleppet av N2O blir utrekna ut frå arealet av drenert organisk jordbruksjord i Noreg og skilar mellom dyrka mark og beitemark. Faktorane er i prinsippet avhengig av nitrogenkvaliteten på myrjorda, oppdyrkings­praksis og klimatiske forhold.

N₂O frå bruk av mineralgjødsel har lege på i overkant av 1 600 tonn i året sidan 2014, og var i 2019 på 1 678 tonn. For 2019 var dei direkte utsleppa frå husdyrgjødsel (husdyrrom, spreiing og beite) rundt 1 800 tonn. Dei indirekte utsleppa av lystgass kjem frå fordamping og deretter nedfall av ammoniakk som stammar frå bruken av mineral- og husdyrgjødsel under lagring, spreiing og beite. Desse utsleppa utgjorde 935 tonn. Bruk av slam og anna organisk gjødsel i jordbruk er ingen stor utsleppskjelde med 25 tonn N₂O i 2019. Lystgassutslepp frå dekomponering av restavlingar var 248 tonn i 2019.

Store mengder nitrogen frå gjødsel går tapt ved lekkasjar og avrenning. Nitrogen frå gjødsel i grunnvatn og overflatevatn aukar den biogene produksjonen av N₂O ettersom nitrogenet gjennomgår nitrifikasjon og denitrifikasjon. Om lag 22 prosent av nitrogenet i mineral- og husdyrgjødsel som blir spreidd, blir rekna å gå tapt ved avrenning og lekkasjar (Bechmann et al. 2012). Det er også eit lite lekkasjetap frå utette gjødsellager. Avrenning gav eit kalkulert utslepp av N₂O på rundt 530 tonn i 2019.

Figur 3 syner ein markant nedgang i lystgassutslepp frå andre kjelder enn jordbruk sidan 2005. Teknologiske framsteg i mineralgjødselindustrien forklarer deler av dette. Jordbruket teke over større del av totalutsleppa sidan dette er biologiske utslepp som ikkje så lett let seg fjerne. Utsleppa for jordbrukskjeldene har vore stabil gjennom tidsserien. I 2019 var lystgassnivået 2 prosent lågare enn i 1990, men 2 prosent høgare enn 2018. Forklaringa på høgare utslepp i 2019 enn året før ligg i at 2018 var tørke-år og mindre jordbruksproduksjon.

Metan– husdyra får skulda

Nesten alle utsleppa av metan frå jordbruket er knytte til husdyr, og ved sidan av avfallsdeponi er dette også den viktigaste kjelda i det norske totalutsleppet. Husdyra slepp ut metan både direkte frå fordøyingssystemet og indirekte gjennom gjødsla dei produserer. I 2019 stod jordbruket for 57 prosent av estimert metan-utslepp i Noreg, der 87 prosent av jordbruksutsleppet er frå fordøying og 13 prosent frå gjødsel, i tillegg til eit lite forbrenningsutslepp.

Ved gjæring under fordøyingsprosessen produserer husdyr metan. Drøvtyggjarar produserer relativt sett mest metan, medan husdyr som ikkje er drøvtyggjarar produserer mindre mengder av denne gassen. Fordøyingssystem (drøvtyggjar/ ikkje-drøvtyggjar) og fôrinntak (mengd og samansetjing) er med andre ord avgjerande for kor mykje gass eit husdyr produserer. I 2019 var utsleppet om lag 90 000 tonn. Av dette kom 75 prosent frå storfe og 17 prosent frå sau. Desse utsleppa er 7 prosent lågare enn i 1990 og om lag 3 prosent lågare enn i 2018. Forklaringa her er nedgang i talet på storfe i perioden.

Gjødselmetan utsleppet var 10 prosent høgare i 2019 enn i 1990. Sjølv om det totale talet på storfe har gått ned i perioden har det vore vekst i talet på ammekyr, samstundes som intensiteten i storfehaldet har auka, noko som gir høgare gjødselfaktor og høgare utslepp av metan. Mellom 2018 og 2019 var det ein nedgang på om lag 3 prosent.

CO₂– klimagassutsleppa som varierer

Dei tre hovudkjelder for utsleppa av CO₂ frå jordbruket er bruk av drivstoff til maskinar og fyring, kalking av jordbruksareala og CO₂ utslepp frå drenert organisk jord. Det siste som følgje av drift og arealendringar. Det er berre CO₂-utslepp frå energibruk og kalking som er med i den offisielle utsleppsstatistikken frå SSB. CO₂-utsleppa frå areala blir likevel inkluderte i rapporteringa til FNs klimakonvensjon og til Kyotoprotokollen under kategorien LULUCF (Land Use and Land Use Changes and Forestry) og blir utrekna av Norsk Institutt for Bioøkonomi (NIBIO).

I dyrka jord skjer det både ei oppbygging og nedbryting av karbonhaldig organisk materiale. Er nedbrytinga større enn oppbygginga, vil det vere eit netto utslepp av CO₂. Dei netto utsleppa frå jordbruksareala er berekna til 2,6 millionar tonn CO₂ for 2019, der om lag 72 prosent kom frå dyrking av organisk jord. Dette er vesentleg meir enn CO₂-utsleppa frå energibruk og kalking. CO₂-utsleppa frå kalking var om lag 0,09 millionar tonn, medan utsleppa frå energibruk førte med seg eit CO₂-utslepp på 0,5 millionar tonn. Av utsleppa frå energibruk i jordbruket, stod traktorar og maskinar for 68 prosent og resten frå fyring. Energibrukstala frå jordbruket er ut frå det berekningstekniske sett på som usikre.

Sidan 1990 har utsleppa frå kalking vorte meir enn halvert, medan utsleppa frå traktorar og andre maskinar er reduserte med 8 prosent. Utsleppa frå areala har derimot auka, så dei samla CO₂-utsleppa frå jordbruket i 2019 var om lag 40 prosent høgare enn i 1990. Ser ein bort frå utslepp frå jordbruksareal var endringa frå 1990 til 2019 en nedgang på 25 prosent. Mellom 2018 og 2019 var det 11 prosent høgare CO₂ utslepp også dette relatert til større produksjon i 2019.

Nesten all ammoniakk kjem frå gjødsel

Utslepp av ammoniakk frå jordbruket kjem frå to hovudkjelder: husdyrgjødsel og bruk av mineralgjødsel. Som syna i figur 6 var størsteparten (93 prosent) knyta til husdyrgjødsel, medrekna spreiing og beite. Rundt 4 prosent kom frå bruk av mineralgjødsel medan  ammoniakkhandsaming av halm og bruk av slam og organisk gjødsel utgjorde rundt 3 prosent.

Metoden for å rekne utslepp frå mineralgjødsel vart endra hausten 2020. Nye faktorar for fullgjødsel og omsyn til nedmolding av gjødsel ved spreiing førte til at utsleppa vart redusert med heile 74 prosent samanlikna med førre berekning om ein ser på 2018 talet. Heile tidsserien tilbake til 1990 vart rekna om slik rutine er når ein gjer endringar i metode. Utsleppa av ammoniakk frå mineralgjødsel i 2019 var berekna til 1 140 tonn.

Utsleppa av ammoniakk frå husdyrgjødsel er avhengige av fleire faktorar, til dømes dyreslag, nitrogeninnhald i fôr, lagringsmetode for gjødsla, klima, spreiingsmetode for gjødsel, dyrkings­praksis og eigenskapane til jorda. I 2019 var utsleppet av NH₃ frå husdyr­gjødsel estimert til om lag 25 000 tonn. Av dette var om lag 47 prosent av utsleppet frå husdyrrom og lager, 45 prosent frå spreiing og 7 prosent frå dyr på beite.

Tap av ammoniakk frå ammoniakkhandsaming av halm blir rekna ut frå total­forbruket av ammoniakk. Ein reknar med at 65 prosent av ammoniakken ikkje blir bunden i halmen (Morken 2003b). Utsleppa har blitt kraftig reduserte dei siste åra som følgje av redusert forbruk. Unntaket var tørkesommaren 2018 då mykje ammoniakkbehandla halm vart brukt som grovfôr. Utsleppet i 2018 var om lag 1 700 tonn, men i 2019 var eit meir normalt år, med ca 400 tonn NH3 frå handsaming av halm.

Utslepp av ammoniakk har gått ned med 6 prosent frå 1990 til 2019. Forklaringa her er eit lågare utslepp frå handtering av halm, slam og forbrenning. Husdyrgjødsel-utsleppa har faktisk gått opp i perioden tross færre husdyr. Her er årsaka meir proteinrik fôring seinare i tidsserien som gir høgare utslepp av ammoniakk. Det var også ein nedgang mellom 2018 og 2019 på 7 prosent som mest er relatert til høgt utslepp i 2018 grunna bruken av halm til grovfôr og påfølgjande nedgang året etter, i 2019.