Eambbosat besset jienastit sámediggeválggas

Stuoradiggeválga ja sámediggeválga lea seamma beaivvi, muhto go válljejit 43 áirasa Sámediggái de atnet sihke sierra válgaguovlluid ja sierra jienastannjuolggadusaid.

Jienastanvuoigatvuohta ja válljehahttivuohta

Jus galggaš beassat jienastit sámediggeválggas de olbmos ferte leat dábálaš jienastanriekti suohkanstivrraválggain iežas jienastusbiires. Muđui de ferte leat dieđihan iežas Sámedikki jienastuslohkui - sámemantállii. Sii geat sáhttet iežaset čálihit jienastuslohkui leat buohkat geat atnet iežaset leat sápmelažžan, dahje geas lea juogo a) sámegiella ruovttugiellan, dahje á) lea dahje geas lea leamaš váhnen, áddjá dahje áhkku dahje máttarváhnen geas lei sámegiella ruovttugiellan dahje b) gii lea muhtima mánná gii ieš lea dahje juo lea leamaš jienastuslogus. Maiddái dat sápmelaččat geat leat eará riikkaid stáhtaboargárat go Norgga, besset čálihit iežaset jienastuslohkui. Leat sullii seamma eavttut leat válljehahttin Sámediggái ja dalle go galgá beassat jienastit. Ollislaš válganjuolggadusat leat 2. kapihttalis Sámelágas - Láhka Sámedikki ja eará sámi vuoigatvuođaid birra (sámeláhka).

Jienastuslohku stuorru

Go vuosttaš sámediggeválga dollojuvvui 1989:s de ledje oktiibuot sullii 5 500olbmo geat ledje iežaset dieđihan jienastuslohkui. 2005:s lea dat lohku measta 12 500, ja nu lea dat lohku lassánan sullii 7 000 olbmuin (áigemearri iežas dieđihit beassat jienastit 2005 válggas lei miessemánu 31. beaivvi).

Dan seammás go Sámedikki válgajienastuslohku lea sturron eambbo go beliin 1989 rájes otnážii, de leat stuora variašuvnnat gaskal dan 13 válgabiire, sihke go lea sáhka dan logus geat leat dieđihuvvon ja maid das man ollu lea leamaš lassáneapmi válggas válgii. Stuorámus erohus jienasteddjiid logu dáfus lea gaskal Guovdageainnu biire, gos dál leat 1 532 sisadieđihuvvon olbmo ja Davit Nordlándda biire, gos leat 282. Stuorámus lassáneapmi maŋemus válgga rájes lea leamaš Álttá/ Fálesnuori biires gos leat 482 ođđasisdieđihuvvon olbmo (62 proseantta) ja Lulli-Norgga biires gos leat 472 ođđa olbmo (52 proseantta). Unnimus lassáneapmi lea dan báikkis mii álo lea leamaš stuorámus válgabiire - Guovdageaidnu - gos leat dál 32 olbmo eambbo go ovdal (2 proseantta). Muđui de leat ain eambbo dievddut go nissonolbmot geat leat dieđihan iežaset jienastuslohkui - 6 716 dievddu ja 5 758 nissonolbmo - muhto diet erohus lea dál unnit go ovdal. Ollislaš ja ođđaseamos dieđut mo jienastus lohku lea dál ja lea rievdan juohke válgabiires leat Sámedikki neahttabáikkis.

Go lea sáhka jienastuslogu sturrodagas, de lea dehálaš atnit muittus ahte dat mii beaivválaš gielas ja Norgga láhkateavsttas gohčoduvvo sámi olmmošlohkun, ovddemustá lea válgajienastuslohku. Ii dat leat dábálaš olmmošlohku buot sámiin Norggas. Dat dieđut sámi álbmoga birra mat leat SSB álbmotlohkamiin ovdalaš 2. máilmmesoađi, čájehit ahte leat mihá eambbosat geat devdet giellaeavttuid go lea sáhka das ahte beassat iežas dieđihit sámi jienastuslohkui, go dat geat duođai leat iežaset dohko dieđihan. Erenoamážit ovddit áiggi dáruiduhttinpolitihkka mii lei sápmelaččaid ektui, de dáidet leat máŋggas geain leat sámegielat máttut ja geain dál odne ii leat sámi identitehta. Muhto diehtit maid ahte eai buohkat geain lea čielga sámi identitehta leat válljen iežaset dieđihit jienastuslohkui.

Dáidet leat iešguđetlágan ákkat dasa ahte sápmelaččat eai dieđit iežaset sámi jienastuslohkui. Okta bealli lea ahte muhtin ii hálit almmolaččat dieđihit iežas sámi-čearddalaš gullevašvuođa. Muhtin eará bealli lea ahte jus lea sámi identitehta, de dat iešalddis ii buvtte beroštumi (sámi) politihkkii oppalaččat ja erenoamážit Sámediggái (seammaládje go buot riikkaássit eai beroš politihkas muđui servodagas). Sáhttá maid muhtimiidda leat nu ahte go dieđihit iežaset Sámedikki jienastuslohkui, de dat ovddemustá lea dakkár dahku mii čájeha gullevašvuođa sámiide, muhto liikká eai soaitte hálidit aktiivvalaččat searvat politihkkii.

Maŋemus jagiid leat sihke almmolaččat ja priváhta dohkkehan sámi kulturovdanbuktimiid ja maid dohkkehan sámiid álbmogin. Diet dáidá leat okta dehálaš ágga dasa ahte Sámedikki jienastuslohku lassána. Eará ágga sáhttá leat ahte Sámedikki rolla(t) servodagas lea(t) šaddan stuorábun ja eambbo čielggaseabbun.

Válgaoassálastin njiedjá

Sámedikki jienastuslohku lea sturron válggas válgii, muhto válgaoassálastin ii leat gal lassánan. 1989:s jienastedje 75 proseantta sis geain lea vuoigatvuohta jienastit - 2001:s oassálaste 66 proseantta olbmo.

 

Oppalaččat sáhttá dadjat ahte sámediggái válgaoassálastin lohku lea gaskal stuoradiggeválga- ja báikkálašválgoassálastima logu (2001:s lei 76 proseantta válgaoassálastin stuoradiggeválgii). Das leat maid ollu iešguđetlágan logut iešguđetlágan biiriin, seammaládje go Sámedikki jienastuslogus. Ovdamearkka dihte lei 2001:s válgaoassálastin sámediggeválgii 79 proseantta Kárášjoga biires ja 77 proseantta Deanu biires. Nuppe geahčen sárgá lei Porsáŋggu biire gos lohku lei 60 proseantta, ja maid Álttá/ Fálesnuori biire ja Lulli-Norgga biire gos lohku lei 61 proseantta.

Sámedikki bellodagat ja listtut

Ovdalaš vuosttaš sámediggeválgga 1989:s, de ledje jienasteddjiin oktiibuot 48 listtu maid gaskkas besse válljet. Dán jagáš válggas leat 68 dohkkehuvvon listtu. Ja listtut leat sihke riikkaviidosaš sámi organisašuvnnat, árbevirolaš dáža bellodagat ja iešguđetlágan báikkálaš politihkalaš joavkkut. Sámepolitihkka ii leat vuođus čadnojuvvon makkárge sierra ideologiijii dahje sektor-/ ealáhusheivehemiide, ja dan ferte atnit muittus. Liikká lea dásseárvu gaskal sámi kultuvrra ja majoritehtakultuvrra oktasaš eaktun buot sámepolitihkálaš doaimmas.

Buot njealji čađahuvvon válggas lea Norgga Sámi Riikasearvi/Norske Samers Riksforbund (NSR) mii lea leamaš ožžon eanemus mandáhtaid ja mas - okto dahje muhtin ovttasbargojoavkkus - lea leamaš sámediggepresideanta. Nubbin stuorámus joavku lea álo leamaš Norgga Bargiidbellodat/Det norske Arbeiderparti (Bb), mii juohke válggas lea lahkanan NSR:a go lea sáhka áirraslogus. Oppalaččat lea áiggi mielde šaddan eambbo juhkkojuvvon mandáhtajuohku dađistaga go eambbo ahte eambbo listtut leat ožžon sisa ovtta dahje eambbo áirasiid. Govva mii čájeha politihkkalaš ovddasteami áigodagas 2001-2005 gávdno dan neahttabáikkis mas lea Statistihkka Finnmárkku badjel.

Maŋŋel ovddit válgga šattai sámediggeáirasiid sohkabealejuohku eambbo guovddážii. Nissonolbmuid lohku lea njiedjan válggas válgii, ja jagi 2001:s lei dat dušše 18 proseantta (7 nissonolbmo, 32 dievddu). 1989 válggas lei diet lohku 33 proseantta (13 nissonolbmo, 26 dievddu). Daddjojuvvojit leat máŋga ákka dien njiedjamii. Okta ágga lea ahte vaikko válgalisttuin oktiibuot leat leamaš eambbo go 40 proseantta nominerejuvvon nissonolbmo, de leat čađat leamaš unnan nisson njunuševttohasat (26 - 30 proseantta). Ja dađistaga go eambbo listtut leat ožžon sisa mandáhtaid, de leat unnibut geat válljejuvvojit go eai leat leamaš listonjunnošat. Dán jagáš válgga ovddabealde leat sihke Sámediggi ja iešguđetlágan politihkalaš joavkkut bargan dan ala ahte sihkkarastit dássedeappu sohkabealejuogu (ja maid eambbo nuorat evttohasaid). Okta gaskaoapmi lea leamaš áŋgiruššamat vai eambbo nissonolbmot dieđihivčče iežaset jienastuslohkui, ja nubbi eará áŋgiruššan lea leamaš ahte láhčit dili dainna lágiin ahte eambbo nissonolbmot hálidit - dahje besset - bajemussii iešguđetlágan válgalisttuide.